Glavni grad

Učvršćivanjem srpske vlasti posle drugog srpskog ustanka od 1815. godine, naročito od 1830. godine kad je Kneževina Srbija postala značajniji faktor a knez Miloš Obrenović nasledni knez srpski, i otkako počinje proces iseljavanja Turaka iz srpskih varoši, ostvaruju se uslovi za veće promene u strukturi i morfologiji Beograda. Dok je turski deo varoši propadao, srpski deo se iz dana u dan obnavljao i izgrađivao. Vremenom je šancem opasan grad postao pretesan za novo stanovništvo. Širenje srpskog vlasništva nad turskim parcelama u varoši bilo je značajno, ali je tek širenje naselja izvan šanca obeležio kvalitetne promene u strukturi Beograda. Ne mogavši grad osvojiti iznutra, iako su zato postojali osnovi u odredbama Hatišerifa iz 1830. godine, knez Miioš je započeo graditi novi Beograd izvan šanca, najpre naseljavanjem savske padine i obalnog dela ispod Saborne crkve, a zatim izgrađivanjem Gospodske ulice na izlazu iz Varoš-kapije (današnja Brankova ulica), osnivanjem dveju novih čaršija Abadžijske (ulica Kraljice Natalije) i Savamalske (Ulica Gavrila Principa) i na kraju planskim zasnivanjem novog naselja u ortogonalnoj shemi od Tašmajdana do zapadnog Vračara. Ovim planom, za koji se smatra da ga je radio "pravitelstveni indžilir" Franc Janke oko 1840. godine, zasnovan je državni centar oko raskršća današnjih ulica Kneza Miloša i Nemanjine koje su činile koordinatne ose novozasnovanog naselja. Plan je imao sve karakteristike tada najmodernijeg urbanizma s velikim pravilnim blokovima predviđenim za ivičnu izgradnju, dugim i širokim pravim uiicama. Novi Beograd izvan šanca zapremao.
je gotovo istu površinu koliko i stara varoš u šancu. U isto vreme započeo je i širenje Beograda na drugom mestu izvan šanca, u Paliluli, ali na osnovu organskog formiranja naselja uz saobraćajnice. U sedmoj deceniji XIX veka završen je proces dvovlašća u gradu. Predajom ključeva Beogradske tvrđave 1867. godine, Turci su potpuno napustili Beograd i time je bila okončana nepovoljna politička situacija. Emilijan Josimović završio je 1867. godine plan rekonstrukcije varoši u šancu kojim je predvideo gotovo potpunu zamenu naslednog organskog tkiva sa ortogonalnom uličnom mrežom i zatvorenim blokovima ivične izgradnje. Josimovićev plan predviđao je veću koncentraciju stanovništva i intenzivnije iskorišćavanje gradskog zernljišta.
Osim dvaju većih planskih zahvata, Jankeovog i Josimovićevog, Beograd se i dalje širio uglavnom neplanski, razvijanjem perifernih naselja koja su se postepeno spajala sa užim gradskim područjem Do prvog svetskog rata, među proširenjima najznačajnija su bila nova naselja na Senjaku i Guberevcu, kao naravno i popunjavanje tkiva i spontan rast naselja izvan šanca od Terazija do Palilule i do Slavije. Demografski rast Beograda kroz XIX vek, pored oscilacija vezanih naročito za iseljavanje Turaka u sedmoj deceniji, pokazuje stalno progresivno kretanje ukupnog broja stanovnika od 10.000 u 1825. godini do oko 70.000 u 1900. godini.
Potkraj XIX veka, kad je Beograd u celini postao srpska varoš i prestonica Kneževine, a od 1882. Kraljevina Srbije, i kad su izbrisani gotovo svi tragovi islamskog i otomanskog nasleđa, a arhitektura gotovo do kraja bila evropeizovana, grad je u urbanstičkom smislu imao sve tri osnovne karakteristike urbano fizičke i morfološko-planske, organske i stihijne. Ta raznolikost urbanističke slike održavala je neposredno svu raznovrsnost i nedovršenost društveno-ekonomskih i političkih situacija srpskog društva.